De vraag of toeval écht bestaat, of dat er iets zoals ‘kosmische toevalligheid’ aan het werk is, raakt aan zowel wetenschappelijke als filosofische kwesties. In de wetenschap wordt toeval vaak gezien als een gevolg van complexe of chaotische systemen, waarbij gebeurtenissen onvoorspelbaar lijken, maar niet noodzakelijkerwijs zonder oorzaak zijn. Misschien zitten we allemaal wel in een soort kosmische escape room waar het universum subtiel probeert te laten zien dat alles voorbestemd is, terwijl wij lekker blijven geloven dat het allemaal puur toeval is. Filosofen en spirituele denkers vragen zich echter af of toeval misschien een ‘schijn’ van willekeurigheid is, waarbij achterliggende patronen of krachten mogelijk een rol spelen.
Waarom doen we dat eigenlijk? Graag verbanden zien in dingen? Simpelweg omdat het ons leven letterlijk zin geeft. We sporten, dus we zijn fit. We slapen, dus zijn we uitgerust. We gaan graag op zoek naar verklaringen voor dingen. Een geluks-shirt tijdens sollicitatiegesprekken of gelukssokken tijdens een sportwedstrijd, dat soort verbanden vinden we nu eenmaal fijn.
Meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat we liever een onwaarschijnlijke verklaring hebben, dan helemaal geen verklaring. Hoe meer verklaringen je gaat zien, hoe meer je ze waarschijnlijk gaat zien als teken voor iets groters.
Is daar wat mis mee? Zeker niet. Maar bedenk je ook dat toeval dus soms wél bestaat!
Toeval in de wetenschap
In de natuurkunde, wiskunde en statistiek verwijst toeval meestal naar verschijnselen die willekeurig lijken. In kwantummechanica bijvoorbeeld kunnen subatomaire deeltjes zich op onvoorspelbare manieren gedragen, wat leidde tot het idee van fundamentele willekeur in de natuur. Volgens dit standpunt bestaat toeval wel degelijk: sommige dingen gebeuren zonder aanwijsbare oorzaak, en dit is gewoon een ingebouwde eigenschap van het universum.
In de chaos-theorie worden patronen die moeilijk voorspelbaar zijn (zoals het weer) bestudeerd. Dit leidt tot het idee dat, hoewel gebeurtenissen toevallig lijken, ze eigenlijk een gevolg zijn van een extreem complex systeem. Technisch gezien zou toeval dus niet echt bestaan, maar onze beperkingen om het systeem volledig te begrijpen maken het moeilijk om te voorspellen.
Neem bijvoorbeeld kwantumfysica. Die zegt eigenlijk dat op het niveau van deeltjes niets zeker is en dat alles draait om waarschijnlijkheden. Het universum kan dus letterlijk besluiten om op een maandagochtend met het verkeerde been uit bed te stappen en een proton net even de verkeerde kant op te laten schieten, waardoor jij je koffie morst. Toeval? Misschien. Maar wie weet is het gewoon de manier van de kosmos om je wakker te schudden. Zwaartekracht met humor, zeg maar.
Kosmische of synchroniciteit
De term ‘synchroniciteit’, geïntroduceerd door psycholoog Carl Jung, beschrijft het fenomeen van betekenisvolle toevalligheden die geen direct oorzakelijk verband hebben, maar toch als verbonden aanvoelen. Dit kan aanvoelen als een kosmische ‘knipoog’ of een signaal dat er misschien iets meer aan de hand is dan puur toeval. Denk aan het voorbeeld waarin je toevallig iemand tegenkomt die je op dat moment perfect kan helpen, of wanneer bepaalde getallen keer op keer opduiken.
Synchroniciteit wordt soms gebruikt om te suggereren dat het universum een zekere orde of onderliggende structuur heeft, een soort netwerk waarin alles verbonden is. Dit idee trekt vaak mensen aan die geloven in spiritualiteit of het idee dat het universum een bepaalde bedoeling heeft.
Het idee is dat ‘betekenisvolle toevalligheden’ soms gewoon op je pad komen als kleine kosmische grapjes, als hints van het universum dat je op de goede weg bent, of niet. Want eerlijk, soms denk je toch echt: Dit kan geen toeval zijn! Bijvoorbeeld wanneer je net denkt aan iemand die je al jaren niet gesproken hebt en die persoon dan ineens belt. Of is dat dan weer gewoon je brein dat connecties maakt die er eigenlijk niet zijn?
Het filosofische standpunt
En dan hebben we nog de filosofen, die zich eeuwenlang afvragen of het universum nou echt een script heeft. Volgens deterministen loopt alles volgens plan, maar dan zonder draaiboek. Jij denkt dat je toevallig die oude vriend tegenkomt, maar nee hoor, het was al lang bedacht toen jullie nog in de wieg lagen.
Veel filosofen blijven echter sceptisch over de vraag of er ‘kosmische toevalligheid’ bestaat. Ze wijzen erop dat wat we ervaren als ‘toevalligheden’ simpelweg een gevolg zijn van onze menselijke neiging om patronen en betekenis te zoeken, zelfs waar die er niet zijn. Toch blijft de vraag bestaan: waarom vallen sommige gebeurtenissen op precies het juiste moment samen? Filosofen, zoals Arthur Schopenhauer, speculeerden dat er misschien een onderliggende ‘wil’ of kracht is die aan deze gebeurtenissen ten grondslag ligt, iets dat buiten het bereik van de menselijke geest ligt.
Maar als het leven één groot vooropgezet plan is, waarom zouden we dan de lotto nog spelen? En waarom bestaat ‘Murphy’s Law’, die zegt dat alles wat mis kán gaan, ook mis zál gaan? Alsof het universum af en toe denkt: We gooien gewoon een beetje chaos in de mix. Kijken wat ze ervan maken! Misschien vindt het universum het gewoon leuk om af en toe een chaosfeestje te bouwen.
Volgens religies is het geen toeval, maar ligt alles al vast, en wat voor ons als toeval voelt, is het lot dat ons inhaalt. Je moest net die nieuwe collega tegenkomen omdat jullie samen je lotsbestemming gaan vervullen. Of je nu een fan van het lot bent of niet, het lijkt er soms inderdaad op dat het universum z’n eigen geheime agenda heeft. Misschien heeft het lot zelfs humor: die ene keer dat je je ex tegenkwam in de supermarkt, net toen je in je joggingbroek en met ongekamde haren liep, was vast geen toeval.
Groot mysterie
Of toeval echt bestaat of niet, blijft één groot mysterie. Misschien vinden we het gewoon leuker om het toeval te beschuldigen als het leven even anders loopt dan gepland. Of zoals Einstein zei: ‘God dobbelt niet’. Maar misschien heeft het universum gewoon een goed gevoel voor humor en gooit het af en toe een verrassingsbal onze kant op – voor de lol.
Het bestaan van toeval, of ‘kosmische toevalligheid’, hangt dus grotendeels af van het perspectief dat je aanneemt. Wetenschappelijk gezien bestaat toeval in de zin van onvoorspelbaarheid, maar sommige systemen worden gewoon als te complex beschouwd om hun onderliggende patronen te kunnen begrijpen. Vanuit een filosofische en spirituele hoek kan men er echter voor kiezen om te geloven in een diepere orde of synchroniciteit. Toeval is heel alledaags en dat we niet ieder toeval als bijzonder moeten ervaren. Die gebeuren gewoon; het overkomt je toevallig. Dus daar moeten we niet altijd te veel betekenis aan willen hechten. Wat je ook gelooft, toevallige momenten en synchronistische ervaringen kunnen onze kijk op het leven zeker verrijken.